میراث جهانی قنات ایرانی
ميراث جهاني قنات ايراني در زيست بوم و حفاظت از منابع طبيعي ايران به عنوان يک داد و ستد فرهنگي و طبيعي ميان انسان و طبيعت از گذشته‌هاي دور مطرح بوده است. براي نمونه ساخت قنات يک شاهکار مهندسي است، ساختاري که در درازاي 3 هزارسال، همچنان کارآيي خود را حفظ کرده است. در کنار اين شاهکار مهندسي ارزشمند، نظام‌هاي ديگري چون نظام کشاورزي مبتني بر آب قنات نيز فرصت مناسبي را براي بروز مشارکت و هم‌سويي جوامع محلي براي دست‌يابي به الگوهاي اقتصادي و توسعه پايدار فراهم مي‌آورد و اين نظام افزون بر حفظ امنيت غذايي، چشم‌اندازهاي برجسته‌اي از لحاظ دانش بومي و گونا‌گوني زيستي را دربر دارد.
قنات ايراني، شامل يازده قنات کشور است که هريک از آن‌ها به نوعي بيانگر جنبه‌هاي گوناگون فن‌آوري و خلاقيت‌هاي فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي در دوره‌هاي گوناگون تاريخي ايران است. پايداري و ماندگاري بسياري از شهرهاي مرکزي و حاشيه‌کوير ايران در درازاي تاريخ اين سرزمين، وابسته به اين سازه بسيار ارزشمند ايراني است که به عنوان آفرينشي سترگ در تاريخ صنعت آب جهان، شهرت يافته است.
کاريز واژه‌اي پارسي و در لغت‌نامه دهخدا، قنات، برابر نهاده با «کاريز، کهريز و کاهريز» است.
ساختار قنات مشتمل بر مادر چاه، چاه‌ها، مجرا و هرنج يا مظهر قنات در يک شيب ملايم است. مهم‌ترين عاملي که درازاي قنات را مشخص مي‌کند، شيب زمين است. هرچه شيب زمين کمتر باشد درازاي قنات بيشتر و هرچه شيب بيشتر باشد درازاي قنات کمتر خواهد بود. مهم‌ترين قنوات ايران در استان‌هاي خراسان رضوي، خراسان جنوبي، يزد، کرمان، مرکزي و اصفهان قرار داردند.
وجود درازترين قنات در منطقه يزد و ژرف‌ترين آن، قنات قصبه گناباد با 350 متر ژرفاي مادر چاه، گواه آن است که ايران يکي از نخستين خاستگاه‌هاي قنات در جهان است. آن چه بيش از همه در ويژگي‌هاي برجسته اين قنوات مطرح است؛ پيوستگي نوآوري و عملکرد قنات از دوره هخامنشي تا دوره معاصر است. افزون بر فن‌آوري کهن و ديرپايي که در قنات قصبه گناباد در سرزمين خراسان وجود دارد؛ در يک پيوستگي تاريخي در ساخت ساير قنوات منطقه نيز به چشم مي‌خورد. نحوه ارتباط قنوات بلده و قصبه در چارچوب يک منظر فرهنگي ويژه، الگوي قنوات منطقه خراسان را به وجود آورده‌اند.
دانش و روش‌هاي خلاقانه‌اي که در ايجاد قنات زارچ به عنوان درازترين قنات و يا قنات حسن‌آباد مشير به عنوان نمونه‌اي از پرآب‌ترين قنوات يزد به کار گرفته شده؛ در ساخت قنوات اصفهان نيز ديده مي‌شود. به کارگيري فنوني چون استفاده از سدهاي زيرزميني و يا ساخت قنات در سطوح گوناگون مانند قنات مون که در دو طبقه ايجاد شده است آن را به عنوان الگوي قنوات دو طبقه مطرح مي‌سازد. جامع‌ترين نمونه‌هاي قنوات اصفهان به عنوان بهترين نمايندگان منطقه مرکزي فلات ايران که داراي فن‌آوري سد زيرزميني هستند؛ انتخاب شده‌اند.
قنوات وزوان و مزدآباد نشان دهنده توسعه طراحي و فن‌آوري قنات در فلات مرکزي ايران (اصفهان) هستند که الگوي ساخت قنوات ديگر در منظر منطقه مرکزي فلات ايران بوده‌اند. قنات پرآب ابراهيم‌آباد نيز نماينده ديگري از منطقه فلات مرکزي ايران است که در مجموعه قنات ايراني جاي دارد. قنوات بم شاهکار خلاقانه‌اي در استفاده از منابع آبي گسل‌ها براي دست‌يابي به آب‌هاي زيرزميني هستند که در کرمان ديده مي‌شود.
همه اين ويژگي‌ها در فرآيند تاريخي اين معماري سترگ به عنوان ارزش‌هاي برجسته جهاني در انتخاب اين نمونه‌ها مطرح بوده است. قنوات اکبرآباد و قاسم‌آباد، دو نمونه از قنوات جوان بم که از ميان ديگر قنوات کهنسال بم انتخاب شده‌اند، بخش کوچکي از منظر فرهنگي ميراث جهاني بم محسوب مي‌شوند و همچنان پس از وقوع زلزله بم جاري و زنده هستند که نشان از پويايي فن و فرهنگ ساخت قنات در ايران است. مجموعه قنوات به سبب دارا بودن ارزش‌هاي برجسته‌ي جهاني، در سال 1395 خورشيدي (2016 .م)، با معيارهاي (iii) و (iv) نشست چهلم استانبول به شماره‌ي 1506 در فهرست ميراث جهاني يونسکو ثبت شده است.