شهر تاريخي يزد
ميراث جهاني شهر تاريخي يزد که در ميانه ي پهنه ي جغرافياي ايران (فلات مرکزي) و در ميان رشته کوه هاي شيرکوه و خرانق به نام دشت يزد-اردکان واقع شده، به نام هاي دارالعباده، دارالعلم، شهر بادگيرها و آب انبارها مشهور است. برخي از جغرافي نگاران، برپايي ساخت يزد را به يزدگرد اول ساساني نسبت مي دهند و در زبان فارسي ميانه نيز واژه «يَزِش» به معني ستايش و نيايش آمده است.
برخي مورخان از جمله اصطخري تاريخ نويس سده چهارم ه.ق در کتاب ممالک و مسالک و ابن بلخي در کتاب فارسنامه که در سده ششم هجري قمري نگاشته شده، نام قديم آن را کَثه ناميده اند. اين شهر به لحاظ استفاده از سازه هاي خشتي و نيز قرارگيري در طبيعتي سخت و به نسبت خشک ويژگي هايي دارد که در کمتر نقاطي از دنيا يافت مي شود. مردمان اين زيستگاه به گونه اي سازگار و صلح آميز با ايجاد خلاقيت در معماري و محيط، اين اقليم سخت را قابل زيست کرده اند. اين جايگاه که در مسير شاهراه ري باستان، کرمان و از جانب باختر به سپاهان قرار داشته؛ در دوره هخامنشي شکل گرفته و از نشانگان اين ادعا، نمادهايي چون راهداري و چاپارخانه است.
يکي از شاخص ترين آثار باستاني و آييني شهر يزد آتشکده (آتش ورهرام) است. اهميت اين اثر به پيشينه آتش درون آن است که برخي بر اين باورند که از حدود 1520سال پيش تاکنون فروزان است.
اتابکان يزد از سال 584 تا 718 هجري قمري نزديک به 140 سال بر اين سرزمين فرمانروايي داشته اند و در سده هفتم هجري قمري باتدبير و انديشه خردمندانه باشندگان و فرمانروايش (سلطان قطبالدين)، از گزند ويراني و يورش مغول ها در امان ماند. از سوي ديگر به نظر مي رسد مهم ترين دليل ماندگاري و توسعه و پيشرفت اين شهر و باشندگان آن در درازاي تاريخ، وجود قنات ها بوده است. براي نمونه قنات زارچ به عنوان طویل ترین قنات و قنات حسن آباد مشير از پرآب ترين قنات هاي يزد از گذشته هاي بسيار دور سبب پايداري محيط و تداوم زندگي گرديده است.
در دوره تيموريان، امير جلال الدين چخماق شامي، از سوي شاهرخ به فرمانروايي يزد گمارده شد. وي با کمک همسرش فاطمه خاتون دستور ساخت ميداني بسيار بزرگ را صادر کرد که در پيرامون آن نيز بناهايي مانند آب انبار، خانقاه، مدرسه، کاروانسرا، چاه آب، بازار و از همه مهم تر مسجد امير چخماق برپا شد. اين مسجد داراي گنبدي عظيم و صفه اي عالي و دو شبستان زمستاني و تابستاني است. محراب مسجد داراي سنگ مرمرين زيبايي است که پيرامون آن نقش گرديده است.
شهر يزد در دوران اسلامي پيشرفت زيادي کرد تا اين که در دوره قاجار به يکي از هفت ايالت بزرگ ايران تبديل شد. مسلمانان و نيز اقليت زرتشتيان امروزه از مهم ترين ساکنان اين شهر هستند.
آن چه اين بافت تاريخي ارزشمند را به ميراثي تبديل کرده که امروز جهاني شود تداوام زندگي در آن در حدود يک هزاره است که با وجود سختي و ناسازگاري محيط باشندگانش همواره با توجه به شگردهاي خلاقانه در ساخت و نوع کاربرد شرايط زندگي را در اين مکان آورده اند.
ميراث جهاني شهر تاريخي يزد که در سال 1384 خورشيدي به شماره 15000 در فهرست آثار ملي ايران ثبت شده؛ در فرجام نيز به سبب دارا بودن ارزش هاي برجسته ي جهاني با معيارهاي (iii)، (v) در تاريخ 18/04/1396 ه.ش (9 جولاي 2017 م)، اجلاس چهل و يکم کراکف لهستان به شماره ي 1544 در فهرست ميراث جهاني يونسکو ثبت شد.